Ủy ban Ngoại giao, Quốc phòng và Thương mại thuộc Quốc hội New Zealand hiện đã hoàn thành việc rà soát CPTPP và cho rằng hiệp định này sẽ được thực hiện thông qua một dự luật. Tuy vậy, những lo ngại liên quan đến các điều khoản giải quyết tranh chấp với nhà đầu tư (ISDS) - điểm tranh luận chủ yếu với các nhóm phản đối TPP ban đầu - sẽ như thế nào?

Liệu các nhà đầu tư nước ngoài vẫn có thể kiện Chính phủ New Zealand?
Các nhà chỉ trích TPP từng tuyên bố TPP sẽ làm suy yếu chủ quyền của New Zealand bằng cách hạn chế khả năng điều tiết của Chính phủ vì lợi ích công cộng. Tân Bộ trưởng Thương mại và Xuất khẩu New Zealand, ông Hon David Parker, đã tìm cách đạt được thêm các nhượng bộ trong CPTPP - dựa trên kế hoạch của Bộ trưởng tiền nhiệm - để bảo vệ khả năng các Chính phủ được điều tiết lợi ích công cộng ngay cả khi những hành động đó có thể có ảnh hưởng xấu đến một khoản đầu tư cụ thể. Kết quả cuối cùng là CPTPP tiếp tục trao quyền cho nhà đầu tư nước ngoài, bao gồm cả các phương tiện giải quyết các tranh chấp hợp pháp thông qua các điều khoản của ISDS nhưng với phạm vi hẹp hơn nhiều.
Tuy vậy, những sửa đổi này cũng có hiệu ứng làm giảm sự bảo hộ dành cho đầu tư nước ngoài của các nước CPTPP. Các nhà đầu tư New Zealand sẽ không thể sử dụng ISDS mà phải áp dụng các lộ trình giải quyết tranh chấp khác, chẳng hạn như hệ thống pháp luật trong nước của nước sở tại để giải quyết các tranh chấp có thể nảy sinh.

Các điều khoản bị đình chỉ
CPTPP thu hẹp phạm vi của các điều khoản ISDS bằng cách:
Đình chỉ một số điều khoản ISDS ban đầu trong TPP để không thể được thực hiện theo hiệp định mới cho bất kỳ của 11 quốc gia nào. Các điều khoản bị đình chỉ đòi hỏi phải có sự đồng ý của tất cả các bên tham gia CPTPP trước khi được áp dụng trở lại;
Điều khoản bị tạm dừng
Các điều khoản cho phép khiếu nại về các thỏa thuận đầu tư và ủy quyền đầu tư, cũng như tiêu chuẩn tối thiểu về các dịch vụ tài chính đã bị đình chỉ.
Trong Chương Đầu tư của CPTPP, các điều khoản cho phép khiếu nại các thỏa thuận đầu tư và ủy quyền đầu tư (hợp đồng đầu tư) cũng như các điều khoản về tiêu chuẩn tối thiểu về dịch vụ tài chính đã bị đình chỉ. Điều này có nghĩa là các công ty tư nhân tham gia hợp đồng đầu tư với Chính phủ New Zealand sẽ không thể sử dụng các điều khoản ISDS làm căn cứ để giải quyết tranh chấp (nếu có) về hợp đồng đó.
Các điều khoản trong TPP sẽ yêu cầu các Chính phủ thực hiện các cải cách hành chính mang lại lợi ích cho ngành công nghiệp dược phẩm đã bị đình chỉ. Các điều khoản sở hữu trí tuệ cũng đã bị đình chỉ, có nghĩa là New Zealand không cần gia hạn thời hạn bản quyền từ 50 năm lên 70 năm. Điều này giúp cắt giảm một khoản chi phí đáng kể cho New Zealand.

Các thỏa thuận song phương và tuyên bố chung
New Zealand cũng đã ký các thỏa thuận song phương với Brunei, Malaysia, Peru, Việt Nam và Australia để công dân các nước này hạn chế việc áp dụng các điều khoản ISDS. Kết quả là các nhà đầu tư từ:
Australia và Peru không có quyền áp dụng các điều khoản ISDS chống lại Chính phủ New Zealand và Brunei, Malaysia và Việt Nam trước tiên sẽ phải cố gắng giải quyết mọi tranh chấp với Chính phủ New Zealand thông qua tham vấn và đàm phán (bao gồm cả các giai đoạn hòa giải). Nếu tranh chấp không thể được giải quyết trong vòng 6 tháng thông qua tư vấn và đàm phán, nhà đầu tư có thể nộp đơn xin sự chấp thuận của Chính phủ New Zealand để bắt đầu các thủ tục tố tụng theo các điều khoản ISDS. Nếu Chính phủ New Zealand từ chối chấp thuận sự đồng ý thì Chính phủ của nước nhà đầu tư có thể yêu cầu tiến hành tham vấn ở cấp Chính phủ.

Các thỏa thuận song phương trên với 5 nước thành viên CPTPP hạn chế việc sử dụng các điều khoản ISDS có nghĩa là chỉ các nhà đầu tư từ Canada, Chile, Nhật Bản, Mexico và Singapore mới có thể sử dụng các thủ tục ISDS khiếu kiện Chính phủ New Zealand mà không có thêm bất kỳ ràng buộc nào. Điều này đặc biệt quan trọng khi 5 quốc gia nêu trên chiếm hơn 80% vốn đầu tư nước ngoài vào New Zealand.

Tuy nhiên, New Zealand, Canada và Chile đã ban hành một tuyên bố chung khẳng định quyền của mỗi quốc gia được ban hành các quy định trong lãnh thổ nước mình cho phù hợp với các mục tiêu chính sách hợp pháp về an toàn, sức khỏe, môi trường, đạo đức công cộng, bảo vệ người tiêu dùng, thúc đẩy và bảo vệ sự đa dạng văn hóa.
Vậy Chính phủ New Zealand có thể bị kiện vì điều gì?
Cũng giống như TPP, các điều khoản ISDS chỉ áp dụng cho Chương đầu tư của CPTPP. Điều này có nghĩa là các nhà đầu tư nước ngoài chỉ có thể sử dụng ISDS để khiếu kiện các quyền và nghĩa vụ của nước sở tại trong Chương đầu tư. Mục đích là để cung cấp cho các nhà đầu tư một công cụ bảo vệ các khoản đầu tư của họ khỏi các hành động bất công của Chính phủ nước sở tại.
Một nhà đầu tư nước ngoài bây giờ chỉ có thể bắt đầu các thủ tục chống lại Chính phủ New Zealand nếu nhà đầu tư có thể chỉ ra Chính phủ New Zealand đã vi phạm một trong số các nghĩa vụ nêu trong Chương đầu tư. Các nghĩa vụ của Chương đầu tư bao gồm:
Không chiếm dụng tài sản mà không được bồi thường;
Không phân biệt đối xử dựa trên quốc tịch (trừ trường hợp ngoại lệ được áp dụng);
Không xử lý các khoản đầu tư theo cách áp dụng các nguyên tắc luật quốc tế thông thường về đối xử công bằng, bảo vệ an ninh đầy đủ.
Trong khi CPTPP đã đề ra các sửa đổi bổ sung cho các điều khoản ISDS ban đầu trong TPP thì cũng cần lưu ý rằng TPP đã có một số biện pháp bảo vệ khả năng của Chính phủ trong việc quản lý lợi ích công cộng và tiếp tục được đề cập trong CPTPP bao gồm:
Các khiếu nại theo ISDS phải được đệ trình trong vòng 3,5 năm sau khi tranh chấp xảy ra;
Trong giai đoạn đầu, các nhà đầu tư phải tham gia tư vấn và đàm phán để cố gắng giải quyết khiếu nại với Chính phủ New Zealand;
Bất kỳ phản đối sơ bộ nào từ Chính phủ New Zealand, ví dụ: rằng yêu cầu chưa đến mức đòi hỏi sự tham gia của tòa án thì tranh chấp phải được giải quyết ở cấp độ trọng tài để giảm chi phí;

Ngoài ra còn có các điều khoản mở phiên điều trần trước công chúng và cho phép các tòa án chấp nhận các đệ trình từ các chuyên gia và công chúng;
Chính phủ New Zealand không thể bị kiện vì các biện pháp pháp lý liên quan đến giáo dục công cộng, y tế, các dịch vụ xã hội và các quyết định theo Luật Đầu tư nước ngoài và có một điều khoản cho phép Chính phủ New Zealand loại trừ các khiếu kiện dựa trên ISDS đối với các biện pháp kiểm soát thuốc lá.
Ngoài ra, TPP và bây giờ là CPTPP cũng duy trì hiệu lực của hiệp ước Waitangi. New Zealand là quốc gia duy nhất có sự công nhận cụ thể về các dân tộc bản địa của mình trong TPP và điều này tiếp tục trong CPTPP. Không có điều nào trong hiệp định này sẽ ngăn cản Chính phủ New Zealand thực hiện các nghĩa vụ của mình đối với người thiểu số Maori và New Zealand sẽ được miễn trừ khỏi các cơ chế giải quyết tranh chấp khi thực hiện các nghĩa vụ này.

TTP và CPTPP duy trì hiệu lực của hiệp ước Waitangi.
Các bước tiếp theo là gì?
CPTPP sẽ có hiệu lực 60 ngày sau khi ít nhất sáu nước trong CPTPP đã hoàn thành thủ tục pháp lý trong nước và thông báo cho quốc gia lưu ký (New Zealand) về điều này.
New Zealand đặt mục tiêu trở thành một trong những quốc gia đầu tiên hoàn thành các thủ tục pháp lý trong nước. Điều này cũng có nghĩa là cần nhanh chóng tiến hành sửa đổi các luật lệ để đáp ứng tuân thủ các nghĩa vụ trong CPTPP. Chính phủ New Zealand dự định đệ trình các dự luật sửa đổi lên Quốc hội vào cuối năm nay để có thể phê chuẩn CPTTP trước cuối năm 2018.

Điều thú vị là, Ủy ban đã được Bộ Ngoại giao và Thương mại thông báo là Chính phủ New Zealand sẽ không đưa các điều khoản ISDS vào các hiệp định thương mại trong tương lai.

Long Giang
Nguồn: minterellison.co.nz